دانش پزشکی به‌طور مداوم در حال توسعه و پیشرفت است و هر روز خبرهای تازه‌ای دربارۀ انواع روش‌های درمانی منتشر می‌شود. یکی از موضوعات جذاب این حوزه فناوری استفاده از سلول بنیادی در درمان بیماری‌های گوناگون است.
سلول بنیادی سلول‌های غیر تخصصی بدن انسان هستند؛ که علاوه‌بر توانایی خودنوسازی، پتانسیل تمایز به هر نوع سلول دیگر را دارد. بنابراین می‌توانند به انواع سلول ماهیچه‌ای، قلبی، عصبی یا سلول‌های کبد و پوست تبدیل شوند.
سلول‌های بنیادی هم در جنین و هم در سلول‌های بالغ انسان یافت می‌شوند. اگرچه تفاوت‌هایی بین این دو دسته وجود دارد؛ اما پزشکان امیدوار هستند که با مطالعه روی آن‌ها موفق شوند بیش از گذشته از این ذخایر ارزشمند بهره ببرند. در این پست از وب‌سایت دکتر حسن براتی به سلول‌های بنیادی بالغ، نقش آن‌ها در درمان بیماری‌ها و مزایا و معایبشان می‌پردازیم.
منظور از سلول بنیادی بالغ چیست؟
پژوهشگران برای تعریف سلول بنیادی آن‌ها را به دو دستۀ کلی سلول بنیادی جنینی و سلول بالغ تقسیم کردند. بنابراین طبق یک تصور رایج سلولی که از افراد بزرگسال گرفته شود سلول یا یاخته بنیادی بالغ است.
این تعریف بیش از حد گسترده و غیر دقیق به نظر می‌رسد. برخی از پژوهشگران و پزشکان امروزی سلول‌های بنیادی بالغ را دسته‌ای از سلول‌های بنیادی غیرتخصصی یا تمایزنیافته‌ای می‌دانند که از بافت‌های تمایزیافته بدن گرفته شده‌اند. چنین تعریفی سلول‌های بنیادی کودکان و حتی نوزادان را هم دربرمی‌گیرد.
به زبان ساده‌تر سلول بنیادی بالغ عموماً سلول‌هایی هستند که پس از تولد همچنان تعداد محدودی از آن‌ها در بافت‌های بدن باقی می‌ماند و در نهایت به بازسازی بافت هنگام آسیب یا بیماری کمک می‌کنند. به همین دلیل به آن‌ها «سلول بنیادی سوماتیکی یا بافتی» هم گفته می‌شود. در بدن ما بیش از 200 نوع سلول هست و یک سلول بنیادی بالغ می‌تواند به هر یک از آن‌ها تبدیل شود.
سلول‌های بافتی هنگام آسیب بافت‌های بدن سلول‌های بالغ جدید تولید می‌کنند؛ بنابراین نقش مهمی در حفظ زندگی ما دارند. از بهترین نمونه‌های سلول بنیادی بالغ می‌توان به سلول‌های بنیادی خونساز و سلول‌های بنیادی عصبی اشاره کرد.
منبع سلول بنیادی بالغ
یکی از پرکاربردترین انواع سلول بنیادی بالغ «سلول بنیادی مزانشیمی یا سلول بنیادی استرومایی» است که با نام مخفف MSC هم شناخته می‌شود. این نوع یاخته‌ها پیچیدگی خاصی دارد؛ زیرا از ترکیب سلول‌های بنیادی و سلول‌های غیر بنیادی تهیه شده است.
درواقع این موضوع یکی از چالش‌های اصلی تامین سلول‌های بنیادی بالغ است. هنگام جداسازی آن‌ها از بافت‌های تخصصی، تعداد زیادی از انواع سلول‌های دیگر در کنارشان باقی می‌ماند. جدا کردن 100٪ سلول‌های بنیادی از غیر بنیادی همیشه آسان یا عملی نیست. بنابراین سلول‌های مزانشیمی اغلب خالص نیستند.
برای استخراج سلول‌های بنیادی مزانشیمی می‌توان از بافت‌های مختلف بدن مانند مغز استخوان، چربی و دیواره بند ناف استفاده کرد. تعداد کمی از آن‌ها در مغز، رگ‌های خونی، پوست، دندان‌ها و قلب هم وجود دارند.
یکی دیگر از انواع یاختههای بنیادی بالغ سلول‌های بنیادی خونساز مانند یاختههای مغز استخوان یا خون بند ناف است. به‌طور کلی سلول‌های مشابه را می‌توان تقریباً از هر بافت تمایزیافتۀ بدن جدا کرد. سلول‌های بنیادی پوست یکی از جالب‌ترین منابع در رده بزرگسالان است؛ که پزشکان به کاربردهای بالقوه بالینی آن امیدوار هستند.
تفاوت سلول بنیادی جنینی و بالغ
تحقیقات زیادی دربارۀ کاربرد سلول‌های بنیادی در درمان، روی سلول بنیادی جنینی و بالغ انجام شده است. هر دو دسته پتانسیل کمک به بیماران در بهبود موثرتر بیماری‌ها را دارند. اما تفاوت کلیدی بین این دو دسته یاخته در «قدرت» آن‌ها است. منظور از قدرت سلول بنیادی این است که بتوانند به چند نوع از سلول‌های دیگر تبدیل شوند، یا به عبارت دقیق‌تر تمایز یابند.
البته بحث و پژوهش در این‌باره همچنان ادامه دارد و فناوری استفاده از سلول بنیادی در درمان جز موضوعات مهم و جالب پزشکی روز جهان است. خوشبختانه پزشکان متخصص کشور ما هم در این زمینه تحقیقات و تجربه‌های درمانی ارزشمندی داشته‌اند.
کاربرد سلول بنیادی بالغ
سلول‌های بنیادی بالغ در بیشتر بافت‌های بدن یافت می‌شود؛ اما به دلیل تعداد کم و سرعت پایین تقسیم یا رشدشان تولید آن‌ها در تعداد زیاد دشوار است. دانشمندان در حال تحقیق برای درک چگونگی رشد مقادیر زیادی از سلول بنیادی بالغ با روش کشت سلولی هستند. البته تحقیقات روی سلول‌های بنیادی «ابتدایی» که پس از زایمان طبیعی از بند ناف جدا شده هم با جدیت بیشتری ادامه دارد.
بااین‌وجود مهم‌ترین کاربرد سلول بنیادی بالغ نقش آن‌ها در درمان بیماری‌ها است. روش درمان با سلول بنیادی روشی جدید نیست و نمونه‌های موفق بیشماری در پیوند مغز استخوان دارد. اما این روزها در سراسر جهان استفاده‌هایی بیشتری از این علم صورت می‌گیرد؛ به عنوان مثال:
- استفاده از یاختههای بنیادی سالم برای تکثیر و تشکیل بافت جدید یا ترمیم بافت‌های بیمار
- تست داروهای جدید روی بافت‌های تشکیل‌شده به‌وسیله سلول بنیادی، به جای آزمایش‌های بالینی انسانی یا آزمایش روی حیوانات
- دستیابی به روش‌های نوین درمان موثر و کم‌خطر
- مطالعه روی درمان بیماری‌های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون
+ پیوند سلول بنیادی
پیوند سلول‌های بنیادی، که احتمالاً آن را با عنوان پیوند مغز استخوان می‌شناسید، از اواخر دهه 1960 انجام شده است. این روش یک درمان موثر برای سرطان‌های خون و شرایط نارسایی مغز استخوان است. خون بند ناف هم سلول‌های بنیادی دارد و می‌توان از آن برای پیوند به بیماران استفاده کرد.
درحال‌حاضر پیوند سلول‌های بنیادی برای سایر بیماری‌هایی که از مغز استخوان، سلول‌های بند ناف یا سایر منابع سلول‌های بنیادی استفاده می‌کنند، همچنان در مرحلۀ تحقیقات است. بااین‌حال بیماران بسیاری از نتایج چنین روشی بهره‌مند شده‌اند. به‌عنوان نمونه می‌توان به درمان مشکلات مفصلی با استفاده از سلول بنیادی اشاره کرد.
روش‌های درمان با سلول بنیادی بالغ
سلول‌های بنیادی نوعی درمان بیولوژیکی است؛ که گزینۀ درمانی مؤثری برای بهبود صدمات ارتوپدی و ورزشی شانه، زانو یا آرنج ارائه می‌دهد. نتیجۀ تحقیقات و آزمایش‌های بالینی نشان داده که تزریق سلول بنیادی در درمان مشکلات تاندون مزمن و بازسازی غضروف مفصلی موثر است.
درواقع این روش یک درمان دارویی احیاکننده است؛ که از مکانیسم‌های ترمیمی بدن خود بیمار و عوامل رشد برای تسهیل روند بهبود آسیب یا بیماری استفاده می‌کند. دکتر حسن براتی، متخصص استخوان‌ها و مفاصل و پزشک ارتوپد، با بهره‌گیری از این روش درمانی به بسیاری از بیماران خود کمک کرده‌اند.
نقش سلول بنیادی در درمان بیماری‌های ارتوپدی
سلول‌های بنیادی پتانسیل ایجاد سلول‌های جدید در بافت سالم را دارند و ممکن است به ترمیم نواحی آسیب‌دیده در مفاصل، رباط‌ها، استخوان و بافت نرم کمک کنند. هنگام تقسیم سلول بنیادی سلول‌های پیش‌ساز تولید می‌شوند که توجه متخصصان طب ارتوپدی را به خود جلب کرد. زیرا چنین سلول‌هایی می‌توانند به تشکیل تاندون‌ها، رباط‌ها، غضروف مفصلی و استخوان کمک کنند.
درمان با سلول بنیادی چگونه انجام می‌شود؟
شاید کنجکاو باشید بدانید روش درمان از طریق سلول‌های بنیادی چگونه است؟ این کار در مدت زمانی کوتاه، حدود یک‌ساعت، به‌عنوان روش درمانی غیر جراحی توسط جراح ارتوپد انجام می‌شود. برای این هدف پزشک سلول بنیادی بالغ مورد نیاز را از مغز استخوان بیمار برمی‌دارد. معمولاً از مغز استخوان لگن استفاده می‌شود.
پس از پردازش‌های لازم روی سلول‌ها، آن‌ها به شانه، زانو یا مفصل آرنج آسیب‌دیده تزریق می‌شود. تزریق سلول‌های بنیادی برداشته‌شده از بدن بیمار ریسک پس‌زدن یا عدم موفقیت روش را بسیار کاهش می‌دهد.
بااین‌حال گاهی ممکن است برای شرایط خاصی، از سلول‌های بنیادی اهدایی برای درمان آرتروز و التهاب تاندون استفاده شود. اغلب این سلول‌ها از بافت جفت اهداکننده استخراج و در محیط بالینی به‌صورت استریل جداسازی و پردازش می‌شوند.
مزایای استفاده از سلول بنیادی بالغ
هر روش درمانی دارای مزایا و محدودیت‌هایی است. پزشک متخصص با علم به این ویژگی‌ها و با درنظرگرفتن شرایط خاص بیمار مناسب‌ترین درمان را انتخاب و مدیریت می‌کند. اما خوب است شما اطلاعاتی دربارۀ مزیت استفاده از یاخته بنیادی بالغ و عوارض احتمالی آن داشته باشید تا بهتر بتوانید مسیر درمانتان را درک و به تیم پزشکی کمک کنید. در ادامه مزایای این روش را به‌طور خلاصه می‌خوانید:
- به‌طور معمول انتظار برای یافتن عضو یا بافت پیوندی سازگار با بدن بیمار فرایندی طولانی است و درمان با سلول بنیادی در زمان کوتاه‌تری امکان‌پذیر است.
- درصورتی‌که سلول بنیادی از بدن خود بیمار برداشته شود احتمال مشکلات مربوط به ناسازگاری و پس‌زدن پیوند کاهش می‌یابد.
- در شرایط خاص برای درمان با سلول بنیادی می‌توان از سلول‌های اهدایی استفاده کرد.
- استفاده از بافت‌های تکثیرشده با یاخته بنیادی نیاز به انجام آزمایش روی انسان یا حیوانات را هنگام مطالعات، طراحی و توسعه داروها بسیار کاهش می‌دهد.
معایب استفاده از سلول بنیادی بالغ
با وجود ویژگی‌های مثبت گفته‌شده کار با این نوع سلول، در مقایسه با سلول‌های بنیادی جنینی، محدودیت‌هایی هم دارد. به‌عنوان مثال:
- برخی از سلول‌های بافتی توانایی تمایز به تعداد محدودی از سلول‌های بدن را دارند. درحالی‌که سلول بنیادی جنینی سلول‌های پرتوانی هستند که می‌توانند بیشتر سلول‌ها را تولید کنند.
- ممکن است با افزایش سن قدرت تقسیم و تمایز سلول کمتر شود.
- تعداد بسیار کمی از سلول‌های بنیادی بالغ در بافت‌ها یافت می‌شود و جداسازی آن‌ها دشوار است.
- درحال‌حاضر فناوری لازم برای کشت و تولید مقادیر زیادی از سلول‌های بنیادی وجود ندارد
درمان با سلول بنیادی به چه افرادی توصیه می‌شود؟
مهم است بدانید روش درمانی استفاده از یاخته بنیادی برای همۀ بیماران تجویز نمی‌شود. به‌طور معمول بیماران مبتلا به آرتروز با شدت متوسط در شانه، زانو یا آرنج که در آن‌ها فروپاشی کامل مفصل رخ نداده است، گزینه‌های احتمالی هستند. به‌علاوه تزریق سلول‌های بنیادی ممکن است برای تعدادی از آسیب‌های تاندون، که به سایر درمان‌ها پاسخ نداده‌اند، مفید باشد.
استفاده از سلول بنیادی بالغ در درمان مشکلات ارتوپدی
در این پست خواندید که سلول‌های بنیادی سلول‌های خودنوساز و غیر تخصصی هستند که می‌توانند انواع سلول در تمام بافت‌های بدن را تولید کنند. منبع استخراج سلول بنیادی جنین و بافت‌های بالغ هستند. توانایی این یاخته‌ها برای تقسیم و تمایز به انواع سلول‌های تخصصی، مانند عصب و عضله، آن‌ها را به نوعی درمان برای بیماری‌ها و اختلالاتی موثر کرده است که به روش‌های معمول پاسخ مثبت نداده‌اند.
یکی از پزشکان متخصص و باتجربه در زمینه درمان با سلول بنیادی در کشور ما دکتر حسن براتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و متخصص مفاصل و استخوان‌ها هستند. ایشان با بهره‌مندی از جدیدترین یافته‌های علمی و با تکیه بر تجربیات فراوان خود، با پشتیبانی تیم ارتوپدی حرفه‌ای، آمادۀ کمک به شما هستند؛ تا هرچه سریع‌تر از دردهای مربوط به استخوان و مفصل رها شوید.
برای معاینه توسط دکتر براتی و اطمینان از اینکه آیا درمان از طریق سلول بنیادی برای رفع مشکل شما مناسب است یا نه، می‌توانید در جلسات حضوری یا آنلاین حضور یابید. رزرو نوبت جلسه ملاقات با دکتر حسن براتی از طریق تکمیل فرم درخواست نوبت در همین وب‌سایت به‌سادگی امکان‌پذیر است.