درمان انحراف ستون فقرات (اسکولیوز) در کودکان و بزرگسالان

به انحنای موجود در ستون فقرات که از تولد با افراد همراه است، اسکولیوز مادرزادی می‌گویند. این عارضه شیوع بسیار کمی در افراد دارد؛ به‌طوری که می‌توان گفت از هر 10 هزار نوزاد تنها یک نفر از آن‌ها به این بیماری مبتلا می‌شود. ضمن اینکه در بسیاری از موارد می‌توان همین نقص مادرزادی را با کمک راهکارهای درمانی متعددی درمان کرد. ما در این مقاله تلاش می‌کنیم ضمن تشریح بیشتر اسکولیوز مادرزادی به روش‌های درمانی این عارضه هم بپردازیم.

منظور از اسکولیوز چیست؟

در زندگی ماشینی امروز عوامل متعددی می‌تواند موجب بروز مشکلات موجود در ستون فقرات شود. یکی از این عوامل اسکولیوز ستون فقرات است. اسکولیوز مادرزادی یک نوع انحراف و ناهنجاری در یک قسمت از ستون فقرات است که عموما تا دوره بلوغ خود را نشان نمی‌دهد. در این نوع ناهنجاری، ستون فقرات از یک طرف دچار خمیدگی می‌شود که معمولا این ناحیه آسیب‌دیده، قسمت تحتانی کمر یا سطح قفسه سینه است. انحنای ستون فقرات ناشی از اسکولیوز مادرزادی به اشکال زیر در افراد ظاهر می‌شود:

• عدم شکل‌گیری صحیح و طبیعی استخوان‌ها یا مهره‌های ستون فقرات
• عدم رشد کامل استخوان‌ها در ستون فقرات
• شکل‌گیری جزئی و ناقص استخوان‌های موجود در ستون فقرات
• کمبود یک یا چند استخوان در ناحیه ستون فقرات
• عدم وجود فاصله لازم بین استخوان‌های ستون فقرات (جدانشدن طبیعی استخوان‌ها از هم)

در اغلب موارد افرادی که از انحنای ستون فقرات رنج می‌برند، به سایر بیماری‌ها نظیر مشکلات کلیوی یا مثانه هم مبتلا می‌شوند. ضمن اینکه در موارد شدیدتر این بیماری فضای موجود در قفسه سینه کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه ریه عملکرد طبیعی خود را ازدست می‌دهد. به‌ همین دلیل تشخیص به‌موقع و زودهنگام این عارضه در افراد می‌تواند گامی موثر در درمان آن به‌حساب آید.

دلایل ابتلا به اسکولیوز چیست؟

اسکولیوز مادرزادی یا انحنای مادرزادی ستون فقرات از آن دسته بیماری‌های ناشناخته‌ای است که پزشکان هنوز موفق به کشف دلایل موثر در بروز این بیماری نشده‌اند. بااین‌حال چون میزان بروز این عارضه در افرادی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، بیشتر است، تصور می‌شود ژنتیک و وراثت عاملی کلیدی در ابتلای افراد به ناهنجاری ستون فقرات است. به‌طور کلی دلایل موثر در بروز اسکولیوز مادرزادی را می‌توان موارد زیر دانست:

• مبتلابودن به دیستروفی عضلانی یا ضعف‌های عضلانی ناشی از اختلالات ژنتیکی
• مبتلابودن به اختلالات عصبی تاثیرگذار بر یادیگری، شنوایی، بینایی و تفکر مانند فلج مغزی
• آسیب و عفونت موجود در ستون فقرات
• داشتن نقص‌ها و ناهنجاری مادرزادی تاثیرگذار بر روند رشد استخوان‌ها و ستون فقرات نظیر اسپینا بیفیدا

انواع اسکولیوز مادرزادی ستون فقرات

همان‌طور که در قسمت‌های قبلی این مطلب اشاره شد، اسکولیوز مادرزادی یا انحنای ستون فقرات، به اشکال مختلفی می‌تواند در افراد ظاهر شود. طبیعتا شناخت کامل انواع اسکولیوز ستون فقرات به درمان موثر و کارآمد این بیماری کمک می‌کند.

‣ عدم شکل‌گیری صحیح و طبیعی مهره‌ها یا استخوان‌های ستون فقرات

یکی از اشکال مختلف اسکولیوز مادرزادی شکل‌گیری ناقص مهره‌های ستون فقرات است. این نوع از انحنای ستون فقرات تحت عنوان همی ورتبرا (Hemivertebra) شناخته می‌شود. به‌طور طبیعی ستون فقرات ما از 24 مهره استخوانی مجزا و 5 مهره استخوانی متصل به‌هم تشکیل شده است. از این 24 مهره مجزا، 7 مهره گردنی، 12 مهره سینه‌ای و 5 مهره کمری را تشکیل می‌دهد.

در اسکولیوز همی ورتبرا یک یا چند مهره در ستون فقرات کامل شکل نمی‌گیرد و موجب بروز انحنا یا زاویه در ستون فقرات می‌شود. عموما انحنای ستون فقرات ایجادشده در بدن کودک با افزایش سن او بیشتر هم می‌شود. در مواردی که این انحنا و ناهنجاری حاصل شکل‌گیری ناقص چند مهره باشد، بدن از طریق ترازکردن مهره‌های ناقص به تعادل می‌رسد.

‣ جدانشدن طبیعی مهره‌ها یا استخوان ستون فقرات از هم

یکی دیگر از موارد شایع اسکولیوز مادرزادی عدم جداشدن طبیعی مهره‌ها یا (Unsegmented Bar) از یکدیگر است. در هفته هشتم دوران جنینی ستون فقرات حالتی استوانه‌ای و میله شکل دارد که با گذشت زمان منقطع می‌شود و هر بخش آن تبدیل به یک مهره می‌شود. عدم انفصال و جداشدن طبیعی این مهره‌ها از هم یکی از اشکال مختلف انحنای ستون فقرات است. در این حالت مهره‌های ستون فقرات به یکدیگر متصل شده و موجب تشکیل استخوانی واحد می‌شود. در نهایت شکل‌گیری این استخوان منجر به توقف رشد ستون فقرات در یک طرف بدن و ادامه فرآیند رشد آن در طرف دیگر خواهد شد.

‣ شکل‌گیری ناقص و عدم انفصال مهره‌ها به یکدیگر

نوع سومی از اسکولیوز ستون فقرات وجود دارد که ترکیبی از شکل‌گیری ناقص و عدم انفصال مهره‌ها از یکدیگر (Unilateral Unsegmented Bar + Hemivertebra) است. این نوع از انحنای ستون فقرات را می‌توان شکل شدید اسکولیوز مادرزادی دانست که تنها با انجام جراحی قابل درمان است. این حالت زمانی پدیدار می‌شود که عدم جداسازی مهره‌ها در یک طرف بدن و شکل‌گیری ناقص مهره‌ها در طرف دیگر رخ داده باشد.

‣ اسکولیوز جانبی

سکولیوز جانبی نوع دیگری از ناهنجاری‌های ستون فقرات است که می‌توان در میان اشکال مختلف اسکولیوز مادرزادی متصور شد. این نوع از انحنای ستون فقرات درنتیجه تلاش بدن برای برقراری تعادل ایجاد می‌شود. به‌عبارتی زمانی که یک انحنای جانبی در ستون فقرات ایجاد می‌شود، بدن با ایجاد قوس‌های ثانویه در اطراف قوس اولیه تعادل را به بخش‌های مختلف برمی‌گرداند.

علائم ابتلا به اسکولیوز ستون فقرات

در بسیاری از موارد اسکولیوز مادرزادی شکلی کاملا خفیف و بی‌نشانه دارد. همین عامل بستری را فراهم می‌کند تا این بیماری با افزایش سن افراد، شدیدتر شود و درست جایی در نوجوانی و بلوغ خود را نشان دهد. قاعدتا تشخیص به‌موقع و زودهنگام انحنای ستون فقرات می‌تواند ضمن جلوگیری از پیش‌روی بیماری موجب بهوبدی و درمان آن شود. از نشانه‌ها و علائم هشداردهنده اسکولیوز ستون فقرات بایستی به موارد زیر اشاره کرد:

• عدم یکنواختی یا ناهمواری و نابرابری موجود در شانه‌ها (این نابرابری به‌میزانی است که می‌توان بیرون‌زدگی یکی از شانه‌ها را کاملا مشاهده کرد)
• بیرون‌زدگی یا برجستگی دنده‌ها در یک طرف از بدن
• کجی یا انحراف کل بدن به یک طرف
• کج‌شدن سر به یک طرف بدن در اثر چرخش گردن
• هم‌راستانبودن خط کمر
• بالابودن یک طرف باسن از طرف دیگر
• دردهای عضلانی و لیاگامانی موضعی
• کاهش عملکرد ریه و بروز مشکلات تنفسی

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

علائم و نشانه‌های اسکولیوز مادرزادی که در بخش‌های قبلی مورد بررسی قرار گرفت، بهترین سرنخ برای تشخیص و مراجعه زودهنگام به پزشک متخصص است. ذکر این نکته حائز اهمیت است که این عارضه به‌شکل کاملا تدریجی در بدن رخ می‌دهد و تقریبا در مراحل اولیه هیچ نشانه یا دردی به‌همراه ندارد. بنابراین تشخیص زودهنگام آن توسط والدین امری به‌مراتب دشوار است.

روش‌های تشخیص اسکولیوز مادرزادی

علی‌رغم مشکلات موجو در تشخیص اسکولیوز مادرزادی توصیه بر این است که هر زمان یکی از این نشانه‌ها را در فرزند خود مشاهده کردید، از کمک یک پزشک متخصص در این حوزه بهره‌مند شوید. دکتر براتی یکی از مراجع متخصص و باتجربه در این حوزه هستند که می‌توانند با ارائه راهکارهای درمانی موثر شما را در فرآیند رسیدن به سلامتی کامل فرزندتان همراهی کنند. فرآیند جامع تشخیص انحنای مادرزادی ستون فقرات توسط دکتر براتی به‌شرح زیر است:

‣ گرفتن شرح‌حال و انجام معاینات فیزیکی مختلف

اولین گام در تشخیص اسکولیوز مادرزادی بررسی سوابق خانوادگی بیمار و انجام معاینات فیزیکی مختلف است. از آنجایی که ژنتیک نقشی کلیدی در ابتلا به اسکولیوز ستون فقرات دارد، بررسی سوابق خانوادگی بسیار حائز اهمیت است. از طرفی معاینات بالینی و فیزیکی می‌تواند روشی کوتاه‌مدت و درعین‌حال موثر برای تشخیص این عارضه باشد.

‣ اسکن‌های سه‌بعدی

یکی از روش‌های ایمن تشخیص اسکولیوز ستون فقرات، اسکن‌برداری سه‌بعدی است. ایمن‌بودن این روش به‌دلیل عدم استفاده از اشعه است. در اسکن‌برداری سه‌بعدی کودک بایستی در حالت ایستاده یا نشسته قرار گیرد.

‣ رادیولوژی

رادیولوژی یکی دیگر از روش‌های تشخیص اسکولیوز مادرزادی است. در این روش از عکس‌های رادیولوژی جهت تشخیص دقیق ناهنجاری‌های موجود در ستون فقرات و بررسی درجه انحنای موجود در آن استفاده می‌شود.

‣ ام‌آر‌آی (MRI)

ام‌آر‌آی تکینکی دیگر در تشخیص انحنای ستون فقرات است. در این روش تصاویری دقیق از اندام‌های داخلی بدن حاصل می‌شود که به تشخیص هرچه بهتر کمک می‌کند. این تصاویر ازطریق استفاده از آهنرباهای بزرگ، فرکانس‌های رادیویی و رایانه به‌دست می‌آید.

‣ تست اولتراسوند

انحنای ستون فقرات در اغلب موارد موجب بروز اختلالاتی در فرآیند رشد سایر اندام‌های داخلی جنین می‌شود. از مهم‌ترین اندام‌هایی که در معرض این خطر هستند می‌توان به ریه، قلب، معده، کلیه و مثانه اشاره کرد. تست اوتراسوند بهترین روش برای تشخیص این نوع اختلالات است.

راه‌های درمان اسکولیوز ستون فقرات

مجموعه‌ای از روش‌های جراحی و غیرجراحی جهت درمان اسکولیوز مادرزادی تعریف شده است که انتخاب هرکدام بستگی زیادی به وضعیت بیمار دارد. عموما در مراحل اولیه و خفیف این بیماری نیازی به انجام هیچ‌گونه جراحی وجود ندارد. تنها اقدام درمانی مفید در این مرحله نظارت کامل پزشک معالج بر وضعیت بدنی بیمار و بررسی تغییرات موجود در شدت انحنای ستون فقرات است. به‌طور کلی پارماترهای زیر در انتخاب نوع روش درمانی اسکولیوز ستون فقرات بسیار تاثیرگذار است:

• جنسیت
• سن و وضعیت بلوغ
• شدت خمیدگی و انحنا
• ناحیه خمیدگی
• ساختار خمیدگی و انحنا

روش‌های غیرجراحی در درمان اسکولیوز مادرزادی

‣ استفاده از بریس

رایج‌ترین روش غیرجراحی در درمان اسکولیوز ستون فقرات بستن بریس است. این روش بیشترین اثربخشی را برای آن دسته از کودکانی که دارد که در  (نوع متوسط) مرحله میانی اسکولیوز مادرزادی به‌سر می‌برند. هدف از این نوع روش درمانی تنها پیشگیری از پیشرفت یا شدیدشدن انحنای ستون فقرات است. به‌میزانی که تعداد ساعات استفاده از بریس بیشتر شود، اثربخشی و کارآمدی آن هم افزایش پیدا می‌کند. در نهایت استفاده از بریس‌ها با توقف فرآیند رشد استخوان‌ها خاتمه پیدا می‌کند.

روش‌های جراحی اسکولیوز مادرزادی

جراحی اسکولیوز مادرزادی زمانی توصیه می‌شود که این عارضه در نوع شدید خودش ظاهر شده باشد. به‌طور کلی معیار انجام جراحی قوس و انحنای 40 درجه یا بالاتر در ستون فقرات است. دو روش کلی در جراحی وجود دارد که انتخاب هر یک از این روش‌ها به تشخیص و ارزیابی پزشک معالج و وضعیت بدنی بیمار دارد.

‣ کاشت میله‌های در حال رشد

یکی از متداول‌ترین روش‌های جراحی در درمان اسکولیوز مادرزادی را شاید بتوان کاشت میله‌های در حال رشد در ستون فقرات دانست. دلیل این امر هم مزیت‌های ویژه این روش است که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان اصلاح انحنای ستون فقرات و فراهم‌کردن شرایطی برای ادامه رشد طبیعی استخوان‌های ستون فقرات دانست. در این روش میله‌های در پشت ستون فقرات و در دو ناحیه بالا و پایین منحنی قرار داده می‌شود که ضمن بستن فضای انحنا از ایجاد آسیب به بافت‌های در حال رشد جلوگیری می‌کند. اگر از این نوع جراحی برای اصلاح و بهبودی اسکولیوز ستون فقرات استفاده کردید، لازم است هر 6 ماه یکبار وضعیت رشد ستون فقرات و هماهنگی میله‌ها با آن را  توسط پزشک معالج مورد بررسی و ارزیابی قرار دهید.

‣ فیوژن ستون فقرات

اگر فرآیند رشد کودک متوقف شده باشد یا روش کاشت میله در اصلاح انحنای ستون فقرات کارساز نباشد، فیوژن می‌توان بهترین گزینه در درمان باشد. در این روش جراح متخصص تلاش می‌کند با کمک ایمپلنت‌های فلزی ستون فقرات را صاف کرده و با متصل‌کردن مهره‌ها به هم وضعیتی ثابت و صاف از ستون فقرات را ایجاد کند.

‣ VEPTER

همان‌طور که گفته شد، اسکولیوز ستون فقرات می‌تواند موجب بروز اختلالاتی در عملکرد ریه شود. با بروز این اختلالات کودک دچار نارسایی قفسه سینه شده و ریه‌های کودک برای انتقال و رساندن اکسیژن به بدن به قدر کافی باز نمی‌شود. در این شرایط می‌توان با بهره‌گیری از یک ابزار مبتکرانه تحت عنوان دنده‌های تیتانیومی پروتزی قابل بسط عمودی (VEPTER) فضای موجود برای ریه‌ها را گسترش داد.

عوارض و موارد خطر اسکولیوز ستون فقرات

خوشبختانه اسکولیوز مادرزادی یکی از نادرترین بیماری‌ها و عارضه‌هایی است که افراد می‌توانند به آن مبتلا شوند. ضمن اینکه این بیماری عموما در نوع خفیفش ظاهر می‌شود و تشخیص زودهنگام آن می‌تواند از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کند. بااین‌حال در برخی از موارد انحنای مادرزادی ستون لفقرات با مشکلات و آسیب‌های زیر همراه است:

• بروز مشکلات کلیوی
• بروز اختلالات ادراری
• بروز مشکلات قلبی
• بروز مشکلات و اختلالات عصبی
• بروز مشکلات جسمانی دیگر نظیر کمردرد

کلام پایانی

اسکولیوز مادرزادی یک ناهنجاری در ناحیه ستون فقرات است. اگرچه این ناهنجاری از ابتدای تولد با افراد همراه است اما تشخیص آن در بسیاری از موارد تا دوره بلوغ و نوجوانی عملا غیرممکن است. خوشبختانه راهکارهای متعددی جهت درمان این عارضه وجود دارد. کافی است دانش و شناخت خود را درباره این عارضه ارتقا دهیم تا بتوانیم با تشخیص زودهنگام آن اسباب درمان کودکان مبتلا به این بیماری را فراهم کنیم.