راهنمای جامع تعویض مفصل زانو

تعویض مفصل زانو یکی از دستاوردهای برتر دنیای پزشکی است که در سال‌های اخیر رواج بسیار زیادی پیدا کرده است. حتما می‌دانید که مفصل زانو از ساختارهای پیچیده و کاملا حیاتی در بدن است که ضمن تحمل وزن افراد اسباب تحرک و جابه‌جایی آن‌ها را فراهم می‌کند. در مواردی که این مفصل مهم در بدن دچار ساییدگی و تخریب شود و درمان آن با کمک سایر راهکارهای غیرتهاجمی نتیجه‌بخش نباشد، عمل جراحی مفصل زانو تنها گزینه روی میز خواهد بود. در جراحی مفاصل آسیب‌دیده زانو روش‌های متعددی وجود دارد که موضوع این مطلب به بررسی یکی از همین روش‌ها یعنی تعویض مفصل زانو اختصاص دارد. اگر مایلید در مورد این گزینه جراحی و روند انجام آن بیشتر بدانید، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.

آناتومی مفصل زانو

همان‌طور که ذکر شد، مفصل زانو از مفاصل پیچیده و بزرگ در بدن است که مهم‌ترین رسالت آن را می‌توان تحمل وزن بدن و تحرک آسان پاها دانست. این مفصل که موجب اتصال ران به ساق پا می‌شود از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که شامل موارد زیر می‌شود:

‣استخوان‌ها

استخوان‌های مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش در مفاصل زانو هستند. استقامت و قدرت بالای موجود در مفاصل را می‌توان مرهون همین استخوان‌ها دانست که در تمام حرکات روزانه ما به صورت کاملا چرخشی و لولایی حرکت می‌کند. مفاصل زانو از 3 استخوان مهم تشکیل شده‌اند که عبارتند از:

• استخوان ران یا فمور
• استخوان درشت‌نی یا تیبیا
• استخوان کشکک یا پاتلا

‣عضلات

بخش دیگری در مفاصل زانو تحت عنوان عضلات وجود دارد که مهم‌ترین وظیفه آن‌ها حمایت از انعطاف‌پذیری و کشش زانو در انجام امور روزمره ماست. عضلات در مفاصل زانو به صورت کاملا گروهی در حال فعالیت هستند که همین حرکت گروهی اسباب انعطاف‌پذیری بیشتر را برای زانو فراهم می‌کند. عضلات مفصل زانو شامل دو مورد زیر می‌شود:

• عضلات چهار سر ران
• عضلات همسترینگ

‣رباط‌ها

احتمالا نام رباط به گوشتان خورده است؛ رباط‌ها عضو دیگری از مفاصل زانو هستند که موجب اتصال استخوان‌ها به یکدیگر می‌شوند. در آناتومی مفصل زانو می‌توان چهار نوع رباط را مشاهده کرد که عبارتند از:

• رباط جانبی داخلی
• رباط جانبی خارجی
• رباط خلفی
• رباط قدامی

در آناتومی مفاصل زانو بخش‌های دیگری هم تحت عنوان مینیسک زانو، بورس‌های زانو، اعصاب مفصل زانو و رگ‌های مفصل زانو وجود دارد که مجموع فعالیت آن‌ها در کنار هم منجر به تحرک آسان‌تر زانوها می‌شود.

چه زمانی تعویض مفصل زانو لازم است؟

از اصلی‌ترین دلایلی که پای عمل تعویض مفصل زانو را به فرآیند درمان باز می‌کند، تخریب غضروف، ساییدگی و التهاب مفصل است. این روش اگرچه راهکاری کاملا جدید در حرفه پزشکی است؛ بااین‌حال جراح ارتوپد قبل از انجام جراحی تمام راهکارهای غیرجراحی را در بهبودی و درمان زانوی آسیب‌دیده امتحان می‌کند. در نهایت اگر هیچ ‌یک از روش‌های غیرتهاجمی در بهبودی فرد آسیب‌دیده اثربخش و کارآمد نبود، جراحی مفصل زانو بهترین روش درمانی خواهد بود. از علائم درد زانو که از آن‌ها می‌توان به عنوان سرنخ‌هایی برای انجام جراحی تعویض مفصل یاد کرد، عبارتند از:

• درد و سفتی موجود در مفصل زانو، به گونه‌ای که مانع از انجام کارها و فعالیت‌های روزانه افراد شود.
• درد شدید در ناحیه زانو که حتی به هنگام خواب و استراحت هم احساس می شود.
• درد و ناراحتی موجود در مفاصل زانو که با انجام سایر راهکارهای درمانی غیرجراحی تشکین پیدا نکرده است.
• التهاب و تورم موجود در زانو که بعد از مصرف چندین دوره دارو، باز هم التیام پیدا نکرده است.
• ایجاد تغییرات ظاهری در فرم و شکل زانو

چه کسانی برای تعویض مفصل زانو مناسب هستند؟

لزوما هر نوع آسیب‌دیدگی و جراحتی در مفاصل زانو نمی‌تواند دلیلی کافی برای انجام جراحی تعویض مفصل زانو باشد. عموما بهتر کاندید برای انجام این نوع عمل کسانی هستند که بیشترین نوع تخریب و ساییدگی را در زانوی خود تجربه می‌کنند. تا جایی که این فرسودگی و تخریب با هیچ روش غیر جراحی قابل بهبودی و درمان نیست. در حالت کلی درمان درد زانو با تعویض مفصل بهترین گزینه درمانی برای افراد زیر است:

• کسانی که دچار آرتریت متوسط تا شدید در ناحیه زانو هستند.
• کسانی که در اثر سقوط از ارتفاع یا سانحه تصادف دچار آسیب‌دیدگی و مصدومیت شدید از ناحیه زانو شده‌اند.
• کسانی که به دلیل درد و تورم شدید در ناحیه زانو قادر به انجام کارهای روزمره خود نیستند.
• کسانی که در اثر ساییدگی و پارگی غضروف صاحب پاهای کمانی یا زانوهای خمیده شده‌اند.
• کسانی که بدنی مقاوم نسبت به دارو دارند و مصرف هیچ ‌نوع دارویی به آن‌ها در رفع تورم و التهاب موجود در مفاصل کمک نمی‌کند.
• کسانی که تمام راهکارهای غیرتهاجمی و غیرجراحی را در درمان زانوی آسیب‌دیده امتحان کرده‌اند، اما به نقطه امن بهبودی و درمان نرسیده‌اند.

روند آمادگی برای تعویض مفصل زانو چطور است؟

اگر با تشخیص پزشک معالج‌تان دریافتید که کاندید مناسبی برای عمل جراحی مفصل زانو هستید، بایستی برای داشتن عملی موفقیت‌آمیز خود را از نظر جسمانی و روانشناختی آماده کنید. ناگفته پیداست که آمادگی‌های قبلی افراد بخش ضروری و جدایی‌ناپذیر جراحی تعویض مفصل زانو خواهد بود. اقدامات زیر را می‌توان فهرستی نسبتا کامل از آمادگی‌های قبل از جراحی تعویض مفصل زانو دانست:

1- بررسی کامل پرونده پزشکی و انجام معاینات فیزیکی متعدد

اولین فاکتور برای سنجش میزان موفقیت هر نوع جراحی به ویژه عمل تعویض مفصل زانو گرفتن شرح‌حال کلی بیمار، بررسی پرونده پزشکی او و انجام معاینات فیزیکی متعدد است. شما به عنوان بیمار در این مرحله بایستی با صبوری کردن و ارائه اطلاعات کامل از سوابق پزشکی و داروهای مصرفی خود به پزشک معالج او را در این امر خطیر یاری کنید.

2- انجام آزمایشات مختلف

یکی از پیش‌شرط‌های لازم برای انجام عمل جراحی مفصل زانو داشتن بینش کامل نسبت به وضعیت بدنی بیمار است. این بینش و آگاهی را می‌توان با انجام آزمایشات مختلف نظیر آزمایش خون و ادرار یا عکس‌برداری با اشعه ایکس ارتقا داد.

3- متعادل نگه داشتن وزن بدن

توصیه جدی پزشکان به افراد بیماری که کاندید جراحی تعویض مفصل زانو هستند، این است که بدن خود را در وزن متعادل آن نگاه دارند. طبیعتا افزایش وزن افراد ضمن ایجاد فشار مضاعف بر زانوها می‌تواند با جابه‌جایی مفصل نتیجه‌ای معکوس را برای عمل جراحی مفصل زانو رقم بزند. ضمن اینکه با اضافه وزن افراد دوره نقاهت طولانی‌تری را تجربه خواهند کرد.

4- رعایت سایر نکات بهداشتی

سیگار نکشیدن، کنار گذاشتن مشروبات الکلی، چک کردن میزان قند خون بدن و مراجعه به پزشک دهان و دندان از جمله نکات بهداشتی ضروری قبل از عمل است. رعایت کردن این نکات بهداشتی از سوی شخص بیمار از بروز عفونت بعد از عمل جلوگیری می‌کند. از دیگر نکات ایمنی که به موفقیت بیشتر جراحی تعویض مفصل زانو کمک می‌کند می‌توان به آماده‌سازی فضای خانه، ناشتا بودن و استحمام قبل از عمل، و تهیه یک وسیله کمکی نظیر عصا برای راه رفتن بعد از عمل اشاره کرد.

عمل تعویض مفصل زانو چگونه انجام می‌شود؟

عمل جراحی مفصل زانو عموما به دو صورت تعویض کامل مفصل زانو یا تعویض جرئی مفصل زانو انجام می‌پذیرد. انتخاب هر کدام از این دو روش بستگی زیادی به سن بیمار، نوع و شدت آسیب، وضعیت بدنی بیمار و تشخیص پزشک معالج دارد.

بعد از انتخاب نوع جراحی فرد بیمار برای ورود به اتاق عمل آماده می‌شود. این عمل که طی فرآیندی 1 تا 2 ساعته انجام می‌شود، با بیهوشی عمومی یا بی‌حسی موضعی بیمار آغاز می‌شود. بعد از انتخاب از میان بیهوشی و بی‌جسی و انجام آن نوبت به شروع فرآیند رسمی جراحی می‌شود.

عمل تعویض مفصل زانو با ایجاد برش یا شکاف‌هایی کوچک به میزان 12 تا 15 سانتی‌متر روی ناحیه مفصل زانو آغاز می‌شود. این برش و شکاف با هدف دسترسی به استخوان‌های داخلی مفصل زانو انجام می‌شود. در گام بعدی جراح ارتوپد ناحیه آسیب‌دیده را با کمک ابزار مخصوص برداشته و جای خالی آن را با پروتز یا ایمپلنت مناسب خودش پر می‌کند. در نهایت ایمپلنت‌های جایگذاری‌شده در مفصل زانو با کمک سیمان استخوانی به استخوان ران و ساق پا متصل می‌شوند.

انواع پروتزهای قابل کاربرد در تعویض مفصل زانو

در جراحی تعویض مفصل زانو، بخش از مفصل آسیب‌دیده یا کل آن برداشته می‌شود و جای خالی آن با پروتز یا قعطات فلزی و پلاستیکی پر می‌شود. پروتز استفاده شده در عمل جراحی مفصل زانو کاملا بستگی به ناحیه آسیب دارد. به‌طور کلی پروتز زانو دارای 4 قطعه اصلی زیر است:

• قطعه فمورال: یک رویه فلزی با ضخامت حدود ۹ میلی‌متر و به شکل انتهای استخوان ران است. جنس این قطعه اغلب از آلیاژ فلزی کبالت-کروم است و مقاومت بسیار بالایی در برابر سایش دارد.
• قطعه تیبیال: یک رویه مفصلی فلزی به شکل قسمت بالایی استخوان درشت است.
• قطعه پلی اتیلن: یک پلاستیک بسیار فشرده است که جایگزین غضروف مفصلی می‌شود.
• قطعه پتلا(کشکک): از جنس پلاستیک فشرده است و جایگزین غضروف کشکک می‌شود.

پروتزهای استفاده‌شده در زانو با کمک محلولی به نام سیمان ارتوپدی به استخوان زانو متصل می‌شوند. تصمیم‌گیری در مورد نوع تعویض مفصل زانو و استفاده از پروتز خاص آن به عوامل زیادی بستگی دارد که مهم‌ترین آن آناتومی بدن بیمار، میزان  آسیب‌ و ناهنجاری زانو، کیفیت بافت‌های نرم، پایداری رباط و تجربه جراح ارتوپد دارد. از اشکال مختلف این پروتزها که به بازگشت عملکرد طبیعی افراد در انجام امور روزانه کمک می‌کند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

‣پروتز  unicondylar

اولین نوع پروتز ، پروتز  unicondylar است که در آن فقط بخشی از رویه مفصلی نیمی از زانو تعویض و جایگزین می‌شود. این نوع از پروتز فقط در مواردی کاربرد دارد که شدت درگیری در نواحی مختلف مفصل زیاد نباشد. قاعدتا رد مورادی که پای آرتروز پیشرفته یا انحراف زیاد زانوها به‌میان باشد، استفاده از این نوع پروتز امکان‌پذیر نخواهد بود. ایجاد برش‌های کوچک و محافظت از بافت سالم زانو را می‌توان دو مزیت بارز این نوع پروتز دانست.

‣پروتز تعویض مفصل کامل زانو (PS)

پرکاربردترین نوع پروتز مفصل زانو در دنیا که از نظر تکنیکی می‌توان آن را ساده‌ترین نوع پروتز دانست، پروتز ps است. در این نوع پروتز رویه مفصلی زانو به طور کامل تعویض می‌شود. نحوه انجام تعویض مفصل رد این پروتز به این صورت است که در حین جاگذاری رباط های صلیبی ACL و PCL، سطح تخریب شده غضروف مفصلی با استفاده از ابزار ظریف برداشته می‌شود و تعویض رویه مفصلی کل زانو، انجام می‌شود. اگر تمام اصول و نکات تکنیکی در انجام عمل تعویض مفصل زانو رعایت شود، می‌توان شاهد میزان خم شدن زانو از حالت کاملا صاف تا ۱۲۰ درجه بود.

‣پروتز تعویض مفصل کامل زانو CR

این نوع پروتز هم نظیر پروتز PS با تعویض کامل مفصل همراه است. با این تفاوت که در این نوع پروتز رباط صلیبی خلفی زانو کاملا حفظ می‌شود. در گذشته اعتقاد طراحان پروتز CR بر این بود که در میان اشکال مختلف پروتز این پروتز CR است که در آن می‌توان الگویی کامل از راه رفتن مشابه با زانوی طبیعی را تجربه کرد. اما با گذشت زمان ثابت شد که تفاوت چندانی میان این پروتز با اشکال دیگر پروتز وجود ندارد. جاگذاری این پروتز از نظر تکنیکی در مقایسه با نوع PS کمی دشوار‌تر است. به همین منظور هم توصیه می‌شود جراحان ارتوپدی که تجربه کمتری در تعویض مفصل زانو دارند از این نوع پروتز استفاده نکنند.

‣پروتز CCK

در مواردی که افراد به استوآرتریت شدید زانو مبتلا هستند می‌توان گاهی حالتی از انحراف و کجی شدید را در اندام آن‌ها مشاهده کرد. در این شرایط که عملکرد طبیعی رباط‌های جانبی زانو کاملا از بین رفته است اگر از پروتزی معمولی استفاده شود، شاهد حالتی از ناپایداری زانو خواهیم بود. چاره کار در این موقعیت استفاده از پروتز CCK است. در این نوع پروتز، قسمت مرکزی پلی اتیلن طول بیشتری دارد و دو جزء پروتز با استفاده از میله‌های فلزی به نام استم به داخل کانال استخوانی متصل می‌شوند. شایان ذکر است که عمل جراحی مفصل زانو در جاگذاری پروتز CCK نیاز به تجربه و تخصص بالای جراح ارتوپد دارد.

‣پروتز HING یا لولایی

نوع آخر از پروتزهای تعویض مفصل زانو، پروتزهای لولایی هستند. کاربرد این نوع پروتزها محدود به مواردی می‌شود که مفصل زانو دچار تخریب و ساییدگی شدید شده است. گاهی در اثر عفونت یا شل شدن پروتز قبلی زانو، نیاز به خارج سازی پروتز وجود دارد. در این شرایط به علت کیفیت پایین استخوان و بافت نرم زانو استفاده از پروتز لولایی ضروری خواهد بود. در این پروتز سطوح مفصلی با استفاده از یک قطعه فلزی به هم متصل می‌شوند. قبل از جاگذاری پروتز، حفره‌های استخوانی با استفاده از قطعات فلزی و سیمان ارتوپدی پر می‌شوند. عمل جراحی مفصل زانو با پروتز لولایی در مقایسه با سایر اشکال پروتز از نظر تکنیکی دشوارتر است. از همین رو قبل از انجام این نوع جراحی از میزان تخصص و تجربه جراح ارتوپد خود کاملا اطمینان حاصل کنید.

عوارض و ریسک‌هایی در تعویض مفصل زانو

طبیعتا عمل جراحی مفصل زانو هم نظیر سایر جراحی‌های دیگر با عوارض و پیامدهای مختلفی همراه است. تجربه و تخصص پزشک، استفاده از پروتزهای مناسب و انتخاب سایز درست می‌تواند ریسک ابتلا به عوارض بعد از عمل را به طور قابل توجهی کاهش دهد. به‌طور کلی عوارض بعد از تعویض مفصل زانو می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:

• بروز عفونت‌های جزئی در محل جراحی‌شده که در اغلب موارد با مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و رعایت نکات بهداشتی از سوی بیمار به راحتی برطرف می‌شود.
• بروز عفونت های عمیق در ناحیه مفصل (بروز این عارضه بسیار نادر است؛ بااین‌حال در صورت بروز عفونت‌های عمیق انجام دوباره جراحی ضروری خواهد بود).
• ترک‌خوردگی یا آسیب دیدن استخوان‌های اطراف که عموما در حین عمل ممکن است اتفاق بیفتد.
• شکستگی استخوان ران، کاسه زانو یا استخوان درشت‌نی (این عارضه که در اثر شل بودن پروتز، هم‌تراز نبودت یا عدم جایگذاری مناسب رخ می‌دهد، بسیار نادر است).
• احساس درد و ناراحتی در ناحیه ی مفصل مصنوعی (در بسیاری از موارد این درد ممکن است در نتیجه لق‌بودن و جانیافتادن درست پروتز در مفصل باشد).
• شل شدن یا دررفتگی پروتز (در صورت بروز این عارضه امکان خارج کردن پروتز از ناحیه اتاصل با استخوان بدون نیاز به جراحی مجدد وجود دارد).
• وجود لخته خون در ناحیه جراحی‌شده (این عارضه را می‌توان از شایع‌ترین عوارض جراحی تعویض مفصل زانو دانست که به راحتی با مصرف دارو قابل درمان است).
• داشتن دامنه حرکتی محدود در ناحیه مفصل مصنوعی
• آسیب دیدگی اعصاب یا عروق اطراف ناحیه جراحی‌شده
• تفاوت داشتن طول پاها در مقایسه با یکدیگر
• آسیب‌ دیدن رگ‌های اصلی در پشت زانو بعد از عمل که به‌راحتی قابل ترمیم و بازسازی است.
• داشتن حساسیت به قطعات فلزی اینپلنت‌ها و بروز واکنش‌های آلرژیک در بدن
• شنیدن صدای تق و توق از زانو (این عارضه کاملا طبیعی است و بعد از گذشت چند ماه کاملا برطرف می‌شود).

روند بهبودی بعد از تعویض مفصل زانو

عموما بیمار پس از جراحی تعویض مفصل زانو جهت طی‌ کردن پروسه کامل درمان به مدت 3 تا 5 روز در بیمارستان بستری می‌شود. مدت زمان بستری بیمار در بیمارستان می‌تواند متناسب با شرایط و وضعیت بدنی بیمار کمتر یا بیشتر شود. از عوارض شایع بعد از عمل احساس درد و ناراحتی در ناحیه جراحی‌شده است که اغلب با مصرف مسکن قابل التیام است. بااین‌حال به این نکته مهم بایستی توجه داشت که قرص مسکن در رفع تمام ناراحتی‌های بعد از عمل اثربخش نیست. برخی علائم نظیر مور مور شدن، بی حسی، تب، ترشحات خون از عوارض کاملا طبیعی تعویض مفصل زانو است که مصرف مسکن هیچ‌گونه تاثیری در کاهش یا حذف آن‌ها ندارد.

عموما اکثر افراد بعد از عمل جراحی مفصل زانو بهبودی چشمگیری را در روز دوم تجربه خواهند کرد. در روزهای نخست بهتر است افراد از انجام حرکات ناگهانی یا ایجاد فشار مضاعف بر زانو خودداری کرده و جهت راه رفتن از یک وسیله کمکی نظیر واکر یا عصا استفاده کنند. بعد از گذشت دو تا سه هفته نیز افراد می‌توانند به‌راحتی روی پاهای خود بایستند و بدون محدودیت به انجام کارهای روزمره خود بپردازند. در نهایت بعد از گذشت چند هفته تا چند ماه هم می‌توان با اطمینان گفت که تقریبا هیچ‌گونه علائمی از ناراحتی وجود نخواهد داشت.

نکاتی که باید برای حفظ سلامت مفصل زانو پس از تعویض بدانید

مراقبت‌های بعد از عمل جراحی مفصل زانو از جمله اقدامات بسیار مهم و ضروری است که غفلت از انجام آن‌ها می‌تواند اثربخشی این نوع جراحی را تا حد زیادی کاهش دهد. در بخش پایانی این مطلب به ارائه فهرستی جامع از نکات بهداشتی بعد از جراحی تعویض مفصل زانو می‌پردازیم.

• مصرف درست و به موقع داروهای تجویز شده توسط پزشک
• مصرف داروهای مکمل مانند قرص آهن و ویتامین‌ها (با مشورت پزشک)
• جلوگیری از رسیدن رطوبت و آب به محل زخم در زمان استحمام
• استفاده نکردن از پله تا چند ماه نخست پس از تعویض مفصل زانو
• عدم بازگشت به محل کار تا حداقل 2 ماه بعد از عمل جراحی مفصل زانو
• انجام دقیق و به موقع حرکات ورزشی در منزل
• حضور مستمر در جلسات فیزیوتراپی
• مصرف مواد مغذی به‌.یژه سبزیجات و میوه‌ها
• رعایت نکات بهداشتی در رسیدگی به ناحیه جراحی‌شده
• داشتن دقت و احتیاط در انجام حرکات جسمانی نظیر راه رفتن یا نشستن
• داشتن پیاده‌روی منظم و روزانه در منزل
• شروع رانندگی با مشورت پزشک
• تعویض به موقع بانداژ

تعویض مفصل زانو؛ دستاوردی جدید در دنیای پزشکی

مفاصل زانو از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین مفاصل در بدن هستند که می‌توانند در نتیجه عوامل متعددی دچار صدمه و آسیب‌های شایع زانو شوند. عموما اولین گام در درمان آسیب و ساییدگی مفاصل امتحان‌ کردن تمام راهکارهای غیرتهاجمی نظیر مصرف دارو یا فیزیوتراپی است. در صورتی که هیچ یک از این راهکارها در درمان ساییدگی مفصل اثربخش نباشد، جراحی مفصل زانو می‌تواند بهترین گزینه درمانی به‌شمار آید. روش‌های متعددی برای جراحی وجود دارد که تعویض مفصل زانو جدیدترین آن است. ما در این مطلب تلاش کردیم با ارائه اطلاعات کاملا پزشکی اسباب آشنایی شما با این نوع عمل جراحی را فراهم کنیم. شما نیز می‌توانید جهت کسب اطلاعات و راهنمایی بیشتر با دکتر براتی بهترین متخصص ارتوپد در تماس باشید.