عوارض تزریق سلول بنیادی ممکن است نگرانی جدی کسانی باشد که هنوز اطلاعات کافی دربارۀ این روش درمانی ندارد. درحالی‌که هر رویکرد درمانی می‌تواند عوارض جانبی داشته باشد و در افراد مختلف شرایط متفاوتی ایجاد کند. در این پست از مجموعه مقالات سایت دکتر حسن براتی؛ شایع‌ترین عوارض احتمالی ناشی از درمان با سلولهای بنیادی را بررسی می‌کنیم.
عوامل خطر در سلول درمانی
درحال حاضر فناوری سلول بنیادی در درمان بیماری‌های متنوع، از سرطان خون گرفته تا مشکلات ارتوپدی، کاربرد دارد. بااین‌حال نگرانی دربارۀ عوارض آن همچنان هست. عوارض جانبی ممکن است در هر زمان، بلافاصله پس از تزریق سلول بنیادی یا چندروز تا چندماه پس از تزریق رخ دهد.
برخی موارد کوتاه‌مدت هستند و معمولاً در 100 روز اولیه پس از پیوند سلولهای بنیادی مشاهده می‌شود. پدیدارشدن عارضه‌های مزمن یا طولانی‌مدت معمولاً بیش از 100 روز زمان می‌برد. خوشبختانه بیشتر آنها به‌صورت خود‌به‌خود از بین می‌روند یا قابل درمان هستند؛ اما برخی می‌توانند مدت طولانی یا برای همیشه باقی بمانند.
در ادامه چند عامل مهم و تاثیرگذار روی عوارض احتمالی تزریق سلول بنیادی یا سلول‌درمانی را می‌خوانید:
- نوع و دوز داروهای شیمی‌درمانی؛ این داروها به‌عنوان درمان دارویی قبل از پیوند سلولهای بنیادی استفاده می‌شود
- دوز پرتودرمانی؛ درصورتی‌که قبل از پیوند پرتودرمانی انجام شده باشد
- نوع پیوند انجام‌شده
- میزان همخوانی سلول‌ها بنیادی اهدایی با سلولهای گیرنده
- سن و وضعیت سلامت عمومی بیمار
عوارض درمان بیماری با تزریق سلول بنیادی
فرایند پیوند یاخته‌های بنیادی در بدن بسیار پیچیده است. ممکن است بدن بیمار نیاز به 6 تا 12 ماه زمان داشته باشد تا شمار سلولهای خونی و عملکرد سیستم ایمنی را به حالت عادی برگرداند. برخی از عوارض سلول‌درمانی می‌تواند جدی یا تهدیدکنندۀ زندگی فرد باشد. در این مدت بیمار زیر نظر پزشک و تیم مراقبتی حرفه‌ای قرار می‌گیرد. آنها وضعیت سلامت بیمار را دنبال می‌کنند و هر اقدام لازم را برای مقابله یا جلوگیری از این پیامدها انجام می‌دهند.
معمولاً عوارض پیوند سلولی در کودکان نسبت به بزرگسالان کمتر است و سریع‌تر روند بهبودی را می‌گذارنند. اما نمی‌توان با قطعیت گفت که تزریق سلول بنیادی در کودک چه عوارضی خواهد داشت، در صورت بروز چه مدت طول می‌کشد و چه زمانی به‌طور کامل بهبود می‌یابد.
علاوه‌براین بسیاری از پیامدهای رایج مانند حالت تهوع، استفراغ، خستگی و ریزش موقت مو نتیجۀ شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی هستند؛ که قبل از پیوند انجام می‌شود. اجازه دهید هریک از عوارض پیوند سلولهای بنیادی را با جزئیات بررسی کنیم:
↫ تعداد کم سلولهای خونی
تا مدتی پس از تزریق سلول بنیادی شمار سلولهای خونی بیمار کم خواهد بود. درواقع بدن برای رسیدن سلولهای بنیادی به مغز استخوان و شروع به ساخت سلولهای خونی جدید زمان نیاز دارد. این همان فرایندی است که پیوند سلول بنیادی نامیده می‌شود.
تعداد کم گلبول‌های سفید خون، نوتروپنی یا لکوپنی خطر عفونت را افزایش می‌دهد. کم‌‌بودن شمار پلاکت‌ها یا ترومبوسیتوپنی می‌تواند ریسک کبودی و خونریزی را بالاتر ببرد. خستگی، سرگیجه، تنگی نفس و ضعف علائم تعداد کم گلبول قرمز خون یا کم‌خونی است.
پزشک انجام آزمایش‌های خونی را، برای بررسی تعداد هریک از این سلول‌ها، توصیه می‌کند؛ تا زمانی که نتایج خبر از افزایش مداوم تعداد سلولهای خونی بدهد.
↫ عفونت
عفونت جز شایع‌ترین عوارض سلول‌درمانی است. با کاهش گلبول‌های سفید و ضعف سیستم ایمنی رخ می‌دهد. ممکن است به‌صورت عفونت باکتریایی، ویروسی یا قارچی باشد؛ که عفونت‌های باکتریایی شیوع بیشتری دارند.
تا زمانی که مغز استخوان شروع به ساخت گلبول‌های سفید کند خطر انواع عفونت جدی است. به‌ویژه پس از پیوند آلوژنیک، یا دریافت پیوند از فردی دیگر، که در آن بیمار ناچار به مصرف داروهایی برای سرکوب سیستم ایمنی است. این داروها به منظور جلوگیری از پس‌زدن بافت پیوندی مصرف می‌شوند.
عفونت می‌تواند مدتی طولانی بعد از سلول‌درمانی رخ دهد. این بستگی به سرعت بهبودی سیستم ایمنی فرد و مصرف یا عدم مصرف داروهای سرکوب‌کنندۀ سیستم ایمنی دارد.
تب نشانۀ عفونت است. پزشک حتی برای بسیاری از بیماران بدون علائم، تا زمان افزایش تعداد گلبول سفید در خون، داروهایی برای جلوگیری از عفونت تجویز می‌کند. علاوه‌براین احتمالاً برای کاهش خطر عفونت و تسریع روند ساخت سلولهای خونی فاکتور تحریک‌کنندۀ تشکیل کلونی یا CSF تجویز خواهد شد.
↫ خونریزی
تعداد بسیار کم پلاکت‌ها و کاهش توانایی لخته‌شدن خون می‌تواند سبب خونریزی شود. اگر تعداد گلبول قرمز خیلی کم باشد خونریزی می‌تواند منجر به کم‌خونی شود. بنابراین شاید تا زمان شروع به کار سلولهای بنیادی، به‌ویژه در ماه اول پس از پیوند، به بیمار پلاکت تزریق شود.
↫ کم‌خونی
کم‌خونی کاهش تعداد گلبول قرمز و غلظت کمتر هموگلوبین در سلولهای خونی است. هموگلوبین بخشی از گلبول قرمز و مامور حمل اکسیژن خون است. با پایین‌آمدن سطح هموگلوبین اکسیژن کافی بافت‌های بدن نمی‌رسد و فعالیت طبیعی آنها مختل می‌شود.
فاکتور تحریک‌کنندۀ تشکیل کلونی، مانند داروی اپوئتین آلفا ( اریتروپویتین) یا داربپوئتین، با هدف کمک به افزایش تعداد گلبول‌های قرمز تجویز می‌شود. کاهش شدید گلبول‌های قرمز می‌تواند بیمار را نیازمند تزریق خون کند.
↫ بیماری پیوند علیه میزبان
بیماری پیوند در برابر میزبان (GVHD) ممکن است در پیوند آلوژنیک رخ دهد. در این شرایط سلولهای بنیادی سالم اهداکننده به سلولهای فرد دریافت‌کنندۀ سلول حمله می‌کنند. سلولهای اهداکننده سلولهای گیرنده را عامل خارجی می‌بینند و شروع به تخریب آنها می‌کنند.
GVHD می‌تواند به‌طور دائم به یک عضو آسیب برساند. بنابراین شاید بیمار مجبور باشد، تا ماهها یا حتی سال‌ها پس از پیوند، داروهای سرکوب‌کنندۀ سیستم ایمنی مصرف کند.
↫ بیماری انسداد وریدی (VOD)
VOD بعد از پیوند آلوژنیک شایع‌تر است و در آن رگ‌های خونی کوچک منتهی به کبد مسدود می‌شوند. می‌تواند در چند هفته اول پس از پیوند سلول بنیادی ایجاد و منجر به آسیب کبدی شود. زردی، حساسیت کبد و تجمع مایع در شکم علائم انسداد وریدی هستند و برای پیشگیری اغلب دارو تجویز می‌شود.
↫ مشکلات دستگاه گوارش
علت مشکلات گوارشی پس از تزریق سلول بنیادی حساسیت بافت‌های دهان، معده و روده به داروهای شیمی‌درمانی است. عفونت، GVHD یا عوارض جانبی داروها هم جز علل احتمالی مشکلات گوارشی هستند. مشکل به‌صورت گلو‌درد، حالت تهوع و استفراغ، اسهال، بی‌اشتهایی و کاهش وزن ظاهر می‌شود.
توصیه به استفاده از دهانشویه‌ها یا داروهای ضددرد برای دهان و مصرف داروهایی برای کنترل اسهال، استفراغ و تهوع جز اقدامات مراقبتی هستند. کم‌کردن حجم وعده غذایی یا مصرف مکمل‌های غذایی هم می‌تواند مفید باشد. در موارد شدید برای کمک به حل مشکل غذاخوردن بیمار ممکن است تغذیه از طریق لوله یا تزریق سرم غذایی انجام شود.
↫ مشکلات پوست و مو
عوارض پوست و مو زمانی رخ می‌دهد که پیش از تزریق سلول بنیادی از داروهای شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی استفاده شده باشد. مشکلات پوستی شامل بثورات، خارش، تاول و لایه‌لایه‌شدن پوست است. مراقبت از پوست با کرم، پماد یا سایر داروها می‌تواند موثر باشد. رویش مجدد مو هم اغلب پس از 3 تا 6 ماه به‌صورت طبیعی اتفاق می‌افتد.
↫ درد
التهاب بافت‌ها یا اعصاب سبب ایجاد درد می‌شود. شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، عفونت، مصرف برخی از داروها، زخم‌های دهان و مشکلات پوستی متداول‌ترین علت درد هستند. تیم درمانی به بیمار کمک می‌کند تا با مصرف داروهای ضددرد و روش‌های مدیریت درد این دوران را با آرامش بیشتری سپری کند.
↫ مشکلات کلیوی
مصرف داروهای شیمی‌درمانی، درمان آنتی‌بیوتیکی یا داروهای سرکوب‌کنندۀ سیستم ایمنی می‌تواند سبب آسیب کلیه و در موارد شدیدتر نارسایی کلیه شود. تنظیم میزان مصرف مایعات و سایر اقدامات تیم مراقبتی کمک می‌کند میزان آسیب کلیوی تا حد امکان کاهش یابد.
↫ مشکلات مثانه
شیمی‌درمانی و پرتودرمانی می‌تواند سبب زخمی‌شدن دیواره مثانه شود. تکرر ادرار، مشاهده خون در ادرار و اسپاسم مثانه پیامدهای این مشکل هستند. همچنین عفونت مثانه در اثر مصرف داروهای سرکوب‌کنندۀ سیستم ایمنی محتمل است. تجویز داروهایی برای کاهش اسپاسم مثانه و درمان عفونت و تشویق به نوشیدن مایعات بیشتر رایج‌ترین راه درمان و پیشگیری است.
↫ مشکلات ریوی
ریه‌ها هم ممکن است در اثر شیمی‌درمانی و پرتودرمانی پیش از تزریق سلول بنیادی یا عفونت و نوشیدن بیش از حد مایعات آسیب ببینند. مشکلات ریوی در افرادی که سلول اهدایی دریافت کرده‌اند رایج‌تر است. به‌صورت اِدم ریوی و تنگی نفس ناشی از تجمع مایع در ریه‌ها و همچنین پنومی یا عفونت ریه ظاهر می‌شود.
این مشکلات تنفس بیمار را سخت می‌کند و گاهی طولانی‌مدت است. بررسی ریه با تست‌های عملکردی و تصویربرداری اشعه ایکس قفسه سینه انجام می‌شود و ممکن است پزشک داروهایی برای این منظور تجویز کند.
↫ مشکلات قلبی
در موارد محدودی داروهای شیمی‌درمانی باعث مشکل قلبی و التهاب بافت اطراف قلب می‌شود. تیم پزشکی مراقبت‌ها و آزمایش‌های لازم را در برنامه خود قرار می‌دهند.
↫ مشکلات سیستم عصبی مرکزی
سیستم عصبی مرکزی متشکل از مغز و نخاع می‌تواند توسط پرتودرمانی یا در اثر حملۀ سلولهای اهدایی، عفونت یا بازگشت سرطان آسیب ببیند. این مشکلات گاهی ماهها یا سال‌ها پس از سلول‌درمانی ایجاد و منجر به آسیب مغز و مشکلاتی در عملکرد ذهنی می‌شود.
احساس خواب‌آلودگی، تمرکز ضعیف، مشکلات حافظه، مشکل در یادگیری وظایف جدید، سردرگمی و ازدست‌دادن تعادل از عوارض تزریق سلول بنیادی روی سیستم عصبی مرکزی هستند. حضور متخصص اعصاب و روان در کنار کادر درمانی می‌تواند به روند درمان کمک کند.
↫ مشکلات چشمی
معمولاً یک تا چندین سال پس از پیوند سلول بنیادی مشکلات چشمی، مانند آب‌مروارید، قابل انتظار است. شیمی‌درمانی و استروئیدها احتمال آن را افزایش می‌دهند. بنابراین معاینه منظم چشم اقدامی پیشگیرانه و منطقی است.
↫ مشکلات تیروئید
زمانی که تمام بدن بیمار برای پرتودرمانی در معرض تابش قرار گرفته باشد خطر ابتلا به مشکلات تیروئیدی زیاد است. کم‌کاری تیروئیدی، شایع‌ترین مشکل، در اثر تولید ناکافی هورمون تیروئید رخ می‌دهد. خستگی، افزایش وزن، ریزش مو، شکنندگی ناخن‌ها، خشکی پوست و احساس سرما علائم کم‌کاری تیروئید هستند.
کمبود این هورمون در کودکان سبب کندشدن رشد جسمی و ذهنی می‌شود و پیامدهای طولانی‌مدت دارد. برای بزرگسالان و برخی از کودکان لازم است پس از پیوند سالانه عملکرد تیروئید بررسی و درصورت نیاز از داروهای جایگزین هورمون تیروئید استفاده شود.
↫ مشکلات رشدی
پرتودرمانی در کودکان می‌تواند باعث تاخیر در رشد شود. زیرا تابش به سر روی هیپوتالاموس مغز تأثیر می‌گذارد. این غده وظیفۀ کنترل ترشح هورمون‌های رشد را بر عهده دارد. سطوح پایین هورمون‌های رشد سبب کوتاه‌شدن قد و اندام‌ها می‌شود. علاوه‌براین داروهای استروئیدی و GVHD هم می‌توانند روی رشد تأثیر بگذارند. پس ممکن است بیمار به درمان با هورمون‌های رشد نیاز داشته باشد.
↫ مشکلات باروری
مشکلات باروری و اختلال عملکرد غدد جنسی هم جز پیامدهای احتمالی شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی هستند. بهتر است بیمار یا والدین او در این رابطه با تیم درمانی مشورت کنند و اطلاعاتی دربارۀ راه‌های مدیریت این شرایط به دست آورند.
↫ پوکی استخوان
پوکی یا ازدست‌دادن تراکم استخوان باعث ضعیف‌شدن استخوان‌ها می‌شود. ممکن است جز عوارض تزریق سلول بنیادی وناشی از مصرف داروها باشد. مصرف ویتامین D و کلسیم اضافی یا در موارد شدیدتر داروهایی مانند بیس فسفونات‌ها و همچنین درمان جایگزینی هورمونی روش‌هایی برای پیشگیری و درمان پوکی استخوان در افراد دریافت‌کنندۀ یاخته‌های بنیادی هستند.
↫ شکست پیوند سلول بنیادی
منظور از شکست پیوند اولیه زمانی است که سلولهای بنیادی در 3 تا 4 هفتۀ اول پس از پیوند شروع به ساخت سلولهای خونی جدید نکرده باشند. در این وضعیت پزشک روش را تکرار می‌کند.
شکست ثانویه ممکن است پس از شروع به ظاهرشدن سلولهای خونی جدید اتفاق بیافتد. در چنین شرایطی فرایند درمان با ترکیبی از عوامل رشد مانند اریتروپویتین است و G-CSF ادامه می‌یابد.
↫ رد پذیرش پیوند با سلول بنیادی
اگر بدن بیمار سلول دریافتی را پس بزند به‌اصطلاح رد پیوند یا رد سلولهای بنیادی اتفاق افتاده است. این مسئله در پیوندهای آلوژنیک شایع‌تر است؛ به‌ویژه زمانی که اهداکننده نسبت دورتری با دریافت‌کننده سلول بنیادی داشته باشد. رد پیوند ممکن است با فاکتورهای رشد درمان شود. البته گاهی پزشک پیوند دوم را انجام می‌دهد.
تاثیر سلول درمانی بر سبک زندگی
مشکلات ناشی از سلول‌درمانی و مصرف داروها می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را دستخوش تغییر کند. افسردگی، اضطراب و تغییرات ظاهری رایج‌ترین پیامدهای این شرایط هستند.
همچنین هر نوع بیماری که فرد را به سمت درمان با استفاده از سلول بنیادی هدایت کند می‌تواند روی روابط خانوادگی و دوستانه تاثیرگذار باشد. مدت زمان پیوند سلولهای بنیادی و گذر از فرایند درمان هم ممکن است بیمار را از نظر اجتماعی منزوی کند.
در چنین شرایطی به مراقبت‌های درمانی ویژه و همدلانه زیر نظر تیم حرفه‌ای شامل متخصصان و افراد باتجربه نیاز است. کادر درمان آموزش‌های لازم برای کنترل شرایط و بهبود کیفیت زندگی به بیمار و خانواده او ارائه می‌دهند. علاوه‌براین مشاوره‌های روانشناسی، برنامه‌های توانبخشی و حضور در گروه‌های حمایتی برای کاهش اثرات منفی این عوارض بر کیفیت زندگی موثر خواهد بود.
عوارض تزریق سلول بنیادی را کاهش دهید!
علاوه‌بر کاربرد سلول بنیادی در درمان بیماری‌هایی مانند سرطان خون، جراحان ارتوپد از این روش برای بهبود دردهای مفصلی و استخوانی استفاده می‌کنند. تزریق سلول بنیادی برای درمان دردهای آرتروزی، ترمیم بافت‌های آسیب‌دیدۀ مفاصل یا درمان پوکی و اصلاح ناهنجاری‌های استخوان هم انجام می‌شود.
همان‌طور که تا اینجا متوجه شدید، این روش درمانی جدید و درحال‌توسعه می‌تواند عوارض گوناگون و با شدت‌های متفاوتی داشته باشد. احساس درد در دهان و گلو، عفونت، کاهش تعداد سلولهای خونی، مشکلات گوارشی، کبدی یا ریوی، اختلالات هورمون تیروئیدی، پوکی استخوان، شکست و رد پیوند جز شایع‌ترین عوارض تزریق سلول بنیادی هستند. بهتر است پیش از شروع درمان درباره عوارض احتمالی با پزشک متخصص مشورت نمایید. مراجعه به پزشکانی مانند دکتر حسن براتی متخصص مفاصل و ارتوپدی که در حوزه تزریق سلول بنیادی تجربه بالا و نامی نیک دارند و تمام تلاش خود را برای کنترل شرایط و افزایش احتمال موفقیت درمان به‌کار می‌گیرند، قدم اصلی در فرآیند کاهش عوارض تزریق سلول بنیادی است.