فناوری‌های جدید امیدهای تازه در درمان موثرتر و کم‌عارضه‌تری را برای بیماران به ارمغان می‌آورند. پزشکان امیدوار هستند بتوانند طیف وسیعی از بیماری‌ها و دردهای جسمانی را با استفاده از سلول بنیادی تسکین دهند. در این مقاله از وب‌سایت دکتر حسن براتی، جراح ارتوپد و متخصص جراحی آسیب‌های شانه و آسیب ورزشی فرایند و نحوه تزریق سلول بنیادی و شرایط آن را بررسی می‌کنیم. اطلاع از چرایی و چگونگی این اقدامات کمک می‌کند تا همکاری بهتری با پزشک معالج و تیم درمانی خود داشته باشید. همچنین با آرامش و اطمینان خاطر بیشتری روند درمان را سپری کنید.
سلول درمانی در چه مواردی پیشنهاد می‌شود؟
بنابر پژوهش‌های علمی و مطالعات بالینی درمان با سلول بنیادی برای بیماری‌های زیادی کاربرد دارد؛ از اختلالات عصبی، ریوی و متابولیکی گرفته تا بیماری‌های مرتبط با غدد درون‌ریز، اختلالات تولید مثل، سوختگی‌های پوستی، بیماری‌های قلبی عروقی، آرتروز و آسیب‌های مفصلی.
درمان بیماری‌ها و مشکلات مربوط به استخوان‌ها و مفاصل جز کاربردهای مهم سلول درمانی است و نتایج مثبتی در تسکین درد و کمک به بیماران برای گذراندن دوران ترمیم و بازسازی استخوان، مفصل و بافت‌های اطراف نشان می‌دهد.
تزریق سلول بنیادی چگونه انجام می‌شود؟
یکی از پرسش‌های رایج بیماران درباره نحوه تزریق سلول بنیادی و مراحل این روش است. درمان در بیشتر بیماران شامل سه مرحله است که طی 2 تا 5 روز انجام می‌شود. اولین تزریق معمولاً محلولی از دکستروز یا قندهای ساده روی ناحیه آسیب‌دیده است. با این کار عضو برای تزریق سلول بنیادی آماده می‌شود.
در تزریق دوم سلول‌های بنیادی به بدن بیمار منتقل می‌شود. تزریق نهایی شامل محرک‌های پلاکتی است؛ که به عملکرد سلول‌های بنیادی کمک می‌کند. مسیر تسکین درد پس از سلول درمانی معمولاً سریع سپری می‌شود. در بسیاری از بیماران می‌تواند به طرز موثری از نیاز به جراحی یا به تاخیر انداختن آن جلوگیری کند.
مراحل سلول درمانی یا تزریق سلول بنیادی
فرایند پیوند سلول‌های بنیادی یا پیوند مغز استخوان طولانی و پیچیده است. بااین‌حال برای درک بهتر آن می‌توان مراحل تزریق سلول بنیادی به شانه و سایر مفاصل یا بخش‌های بدن را در 5 مرحله اصلی دسته‌بندی کرد.
مرحله اول: آزمایشات و معاینات
در نخستین گام لازم است برای اطمینان از بالابودن سطح موفقیت درمان سطح سلامت عمومی بدن بیمار با برخی معاینه‌ها و آزمایش‌ها ارزیابی می‌شود.
مرحله دوم: برداشت سلول بنیادی از منبع مورد نظر
گام بعدی فرآیند جمع‌آوری سلول‌های بنیادی برای تزریق است. گاهی این سلول‌ها از بدن بیمار یا از سلول‌های فرد اهداکننده برداشت می‌شود. خون، مغز استخوان و خون بند ناف اهدایی متداول‌ترین منابع برداشت سلول‌های بنیادی هستند.
مرحله سوم: آماده‌سازی
برای درمان از طریق تزریق سلول بنیادی باید بدن دریافت‌کننده آماده شود. پزشک دربارۀ جزئیات این مرحله با شما صحبت خواهد کرد. برای برخی از بیماری‌ها، مانند انواع سرطان، ممکن است فرایند آماده‌سازی شامل شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی هم باشد.
مرحله چهارم: پیوند سلول‌های بنیادی
نحوه تزریق سلول بنیادی با توجه به شرایط بیمار و موضع خاصی که نیاز به درمان دارد تعیین می‌گردد. این مرحله دردناک نیست و در آن بیمار به حالت هوشیار است.
مرحله پنجم: دوره نقاهت و بهبودی
در مواردی لازم است پس از تزریق و دریافت سلول‌های بنیادی دست کم چند هفته در بیمارستان بمانید. در این مدت اثرات پیوند کم‌کم پدیدار می‌شود و کادر درمانی روند بهبود را زیر نظر دارند. بااین‌حال در بیشتر موارد درمان با سلول بنیادی جایگزین عمل‌های جراحی سنگین و پرهزینه است و پس از تزریق بیمار با دریافت توصیه‌های مراقبتی از سوی پزشک و کادر درمان می‌تواند دوران بهبودی را در منزل سپری کند. بعلاوه که هزینه تزریق سلول بنیادی معقول‌تر از روش های تهاجمی قدیمی است.
مراقبت‌های قبل از تزریق سلول بنیادی
موفقیت درمان انواع بیماری‌ها از جمله مشکلات مفصلی از طریق سلول‌درمانی به شرایط عمومی بدن بیمار بستگی دارد. بنابراین پیش از تزریق پزشک از بیمار می‌خواهد چندین مرحله تست و آزمایش را بگذراند. گرفتن نوار قلب (ECG)، اکوکاردیوگرام، تصویربرداری اشعه ایکس و آزمایش خون تعدادی از اقدامات رایج پیش از تزریق هستند.
علاوه‌براین شاید نیاز باشد پیش از تزریق سلول بنیادی مصرف برخی از داروها را به‌طور موقت قطع؛ یا داروهایی را برای افزایش شانس موفقیت درمان و آماده‌سازی بدن مصرف کنید.
به‌عنوان مثال برای برداشت و جداسازی سلول بنیادی از خون، که رایج‌ترین منبع این سلول‌ها هستند، معمولاً حدود 4 روز پیش از خون‌گیری داروهایی برای تحریک افزایش تولید سلول بنیادی تجویز می‌شود. در روز پنجم با انجام آزمایش خون از وجود مقادیر کافی این سلول‌ها در جریان خون مطمئن می‌شوند.
مواردی که بعد از سلول درمانی باید رعایت شود
عوارض سلول درمانی نسبت به سایر درمان‌های تخصصی کمتر است. مثلا بیماری که عمل جراحی مفصل زانو انجام می‌دهد باید تا چند ماه مراقب خطر عفونت باشد. درحالی‌که مراحل تزریق سلول بنیادی به زانو می‌تواند با واردشدن سوزن بسیار باریکی به مفصل انجام شود. بنابراین احتمال خطر عفونت یا التهاب در ناحیه آسیب‌دیده پایین می‌آید.
بااین‌حال نباید اهمیت مراقبت‌های پس از تزریق سلول‌های بنیادی را نادیده گرفت. بدن برای بازیابی قدرت کامل سیستم ایمنی، تولید سلول‌های جدید و ترمیم بافت آسیب‌دیده نیاز به زمان دارد. استراحت کافی، حرکت‌ندادن عضو تحت درمان، رعایت رژیم غذایی سالم با مشورت پزشک مهم‌ترین کارهایی است که باید پس از دریافت سلول بنیادی رعایت کنید.
همچنین در بیشتر موارد پزشک ارتوپد توصیه می‌کند چند روز پس از درمان مشکلات مفصلی با تزریق سلول بنیادی جلسات فیزیوتراپی و ورزش‌های سبکی مانند پیاده‌روی را آغاز کنید.
روش‌های خانگی مانند استفاده از حوله یا کیسه آب گرم برای کاهش گرفتگی و دردهای عضلانی و کمپرس یخ برای تسکین التهاب می‌تواند موثر باشد.
تزریق سلول بنیادی برای چه کسانی ممنوع است؟
باوجود اینکه تحقیقات زیادی روی میزان اثربخشی تزریق سلول‌های بنیادی برای درمان انواع بیماری انجام گرفته است؛ اما تا رسیدن کامل به این هدف راه طولانی در پیش داریم. هنوز پژوهش روی فواید و مضرات سلول درمانی ادامه دارد.
توانایی سلول‌ها برای حرکت از مکان تزریق‌شده به بخش‌های دیگر و تبدیل به انواع سلول‌های نامناسب یا تکثیر بیش از اندازه، ناتوانی سلول‌های تزریقی در عملکرد مورد انتظار و رشد تومورها بخشی از نگرانی‌های جامعه پزشکی است.
از سوی دیگر برخی از حوزه‌های پزشکی، از جمله ارتوپدی، بهره بیشتری از این فناوری برده‌اند و نتایج عملی نشان می‌دهد بیماران زیادی با این روش بهبود یافته‌اند. به‌طور کلی شرایط منع پیوند سلول‌های بنیادی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- عفونت سیستمیک یا کنترل‌نشده؛ مانند HIV
- ظرفیت عملکردی ضعیف
- اختلالات متابولیک
- سندروم میلودیسپلازی در معاینه مغز استخوان
- آسیب اندام‌های درونی؛ مانند مشکلات قلبی، کلیوی، کبدی، ریوی
- برخی از اختلالات ژنتیکی؛ مانند نوروفیبروماتوز، اسکلروز توبروس، فیبروز کیستیک، دیستروفی عضلانی
- مشکلاتی که خطر مرگ دارند؛ مانند آسیب‌های شدید به اندام، سرطان و عفونت‌های شدید
- عوامل روانشناختی که احتمال می‌رود بر توانایی پایبندی به درمان و پیگیری آن تاثیرگذار باشد
- صرع
عوامل خطر و محدودیت‌های تزریق سلول بنیادی
معمولاً پزشک متخصص سلول‌درمانی برای جلوگیری از اینکه بدن سلول‌های دریافتی را پس بزند پیش از تزریق داروهای سرکوب‌کننده تجویز می‌کند. مصرف این داروها علاوه‌بر اینکه عملکرد سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهند تا بدن پذیرای سلول بنیادی باشد، می‌تواند زمینه ابتلا به بیماری‌های عفونی را هم فراهم کند. بنابراین باید موارد احتیاطی لازم را در نظر بگیرید و با پزشکتان مشورت کنید.
تزریق سلول بنیادی برای مشکلات مفصلی و استخوانی
همان‌طور که اشاره شد نحوه تزریق سلول بنیادی به زانو، شانه یا هریک از اعضای آسیب‌دیده بدن شامل چند مرحله آزمایش و معاینه، برداشت سلول از منبع مورد نظر، آماده‌سازی، پیوند و مراقبت‌های دوران بهبودی است.
خوشبختانه متخصصانی در کشور ما هستند که در زمینه تزریق سلول بنیادی به شانه، زانو یا سایر مفاصل بدن تخصص و تبحر لازم را دارند. دکتر حسن براتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و جراح ارتوپد، تجربه‌های بسیاری در این حوزه دارند و می‌توانند به شما در تسریع مسیر بهبودی کمک کنند.